المحاکمات بین شرحی الاشارات (کتاب)کتاب« المحاکمات بین شرحی الاشارات»، اثر قطب الدین رازی است که در قرن هشتم هجری، به زبان عربی تألیف گردیده است. این کتاب، به انگیزه قضاوت بین شرح فخر رازی و شرح خواجه نصیر الدین طوسی بر اشارات ابن سینا( که اولی به نقد وی نشسته و دومی به دفاع از او برخاسته)، نوشته شده است. ۱ - ساختارکتابکتاب، در بر گیرنده نمط های چهار، پنج، شش، هفت و هشتم اشارات است. ۲ - گزارش محتوابه طور کلی پاره‌ای از مطالب مطرح شده در نمط های کتاب، فهرست وار عبارتند از: ۲.۱ - نمط چهارم وجود و علل آنصاحب محاکمات، مراد از وجود را وجود مطلق و مراد از علل وجود را وجودات خاصه می‌داند با این استدلال که وجود مطلق، به گونه تشکیکی بر وجودات خاص حمل می‌گردد، پس امری ذاتی برای آنها نیست، چون تفاوت و تشکیک در امر ذاتی( ماهیت و اجزای آن) محال است، بنا بر این وجود مطلق، امری عارضی برای وجودات خاص است ناگزیر نیازمند به آنها و معلول برای آنها می‌باشد. در ادامه صاحب محاکمات می گوید:محسوس یعنی موجودی که دارای مکان و وضع می‌باشد که یا جسم است یا جسمانی؛ نقد نظریه کسانی که موجود را منحصر در جسم یا جسمانی می‌دانند، از طریق استدلال نمودن با محسوس برای اثبات وجود غیر محسوس و از طریق استدلال با علایق محسوس از قبیل عشق و غضب و خجالت که اعتراف به محسوسات، لازمه اش اعتراف، بدانها نیست، در حالی که وجود این علایق قابل انکار نمی‌باشد؛ بحثی راجع به مثلث و اینکه مثلث دارای ماده نیست؛ هر شی‌ء ممکنی، ماهیت و وجودی دارد که با هم مغایرند، ناگزیر از جهت ماهیت، دارای عللی و از لحاظ وجود نیز دارای عللی است، پس علت، یا علت ماهیت است یا علت وجود؛ بیان تفاوت بین ذات شی‌ء و وجود آن در خارج... [۱]
المحاكمات، قطب الدين محمد بن محمد رازى، ج۳، ص۱.
۲.۲ - نمط پنجم الصنع و الابداعصاحب محاکمات، این عقیده برخی از متکلمین را که می‌گویند:« احتیاج مفعول به فاعل، در اصل وجود است نه در بقا، چنان‌که بنا، در بقای خود به بنّا نیازمند نیست» نقل می‌کند و می‌گوید:بنّا، فاعل بنا نیست، بلکه میل هایی قسری را در سنگ‌ها و سایر آلات ایجاد می‌کند و آنها را بر اساس آن میل ها حرکت می‌دهد و با ترتیبی خاص بر روی هم می‌چیند؛ این ترتیب و شکل حاصل شده، همان بنا است و در این میان بنّا سبب حرکات آلات و ابزار است و حرکات مزبور، معدات حصول بنایند، پس بنّا سبب معدات بنا است نه فاعل بنا.بررسی این سخن که هر حادثی، مسبوق به موجودی غیر قار الذات است؛ محدث، یا حدوثش از فاعل، بدون واسطه چیزی است که محدث بالمباشره خواهد بود یا به واسطه چیزی است که آن چیز نیز از فاعل است که این محدث بالتولد می‌باشد و یا به واسطه چیزی است که آن چیز از فاعل مزبور نیست که این محدث بالآله نام دارد؛ ظاهر الانیّه و خفیّ المهیّه بودن زمان؛ عدم تخلف معلول از علت تامه؛ بحث های پایانی نمط پنجم، قدم فعل واجب است که دو استدلال از سوی حکما برای آن مطرح شده است و در حواشی آنها، چند مطلب کوتاه توسط شارحین اشارات، عنوان گردیده که قطب الدین رازی آنها را جمع بندی نموده و به نتیجه رسانده است... [۲]
المحاكمات، قطب الدين محمد بن محمد رازى، ج۳، ص۶۷.
۲.۳ - نمط ششم غایات و مبادی آنهابحثی اجمالی راجع به حسن و قبح عقلی؛ بررسی اینکه فاعلی که در فعل خود غرض دارد، در پی تکمیل خویش است؛ بررسی اینکه مباشر تحریک افلاک، نفس منطبعه در آنهاست که دارای اراده های جزیی است یا چیز دیگر؛ حرکت حافظ زمان، مستدیر است؛ متناهی بودن قوای جسمانی؛ نامتناهی بودن قوای محرکه افلاک؛ نیاز محرک متحرک به محرک دیگر و منتهی شدن آن به معلول اولی که جسمانی نیست؛ متصدی بحث از وحدت اجسام، ریاضیات است یا الهیات ؟... [۳]
المحاكمات، قطب الدين محمد بن محمد رازى، ج۳، ص۱۳۸.
۲.۴ - نمط هفتم تجریدبیان مراتب عود که پنج مرتبه و ابتدای آن اجسام بسیطه فلکیه و عنصریه می‌باشد؛ ابزار تعقل نفس؛ دلایل بقای نفس بعد از موت؛ بحث از اتحاد عاقل و معقول؛ احاطه واجب بر جمیع موجودات؛ بررسی نظریه عینیّت معلولات واجب با علمش؛ مراد از علم خداوند، حضور معلولات در نزد خداوند است و علم واجب تعالی در واقع تمیّز اشیاء در نزد وی می‌باشد و تمیّز اشیاء در نزد وی، عین ذات اوست؛ اجسام حیوانیه؛ قوای انسانی؛ عامل شقاوت انسان... [۴]
المحاكمات، قطب الدين محمد بن محمد رازى، ج۳، ص۲۶۳.
۲.۵ - نمط هشتم بهجت و سعادتلذت و کیفیت ادراک آن که همچون ادراک الم، یا به صورت حسی است یا به گونه عقلی؛ اقسام هر کدام از لذات؛ بیان اینکه کدام یک از اقسام لذت، قوی‌تر است؛ وجه اینکه ما برخی از لذت‌ها را درک نمی‌کنیم؛ بحثی در تغایر خیر و کمال؛ اثبات آلام عقلیه و موعد آن که بعد از مفارقت نفس از بدن است؛ تقسیم نفوس از لحاظ درک لذات و آلام، به چند قسم...قطب الدین رازی، در پایان محاکمات، مطالب و توضیحات خویش را افاضه ای از عالم قدس بر خودش می‌داند. [۵]
المحاكمات، قطب الدين محمد بن محمد رازى، ج۳، ص۳۳۴.
۳ - وضعیت کتابدر پایان کتاب، صورت مخطوطات آن آمده است و هیچ‌گونه فهرستی برای آن نوشته نشده است. ۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |